یکی از سازهای زهی – ضربه ای یا مضرابی موسیقی ایرانی ساز سنتور است که از نظر هندسی کاملا منظم و به شکل ذوزنقه میباشد. این ساز از یک جعبه ی تشدید صدای چوبی به شکل ذوزنقه ساخته شده، بلندترین ضلع ذورنقه نزدیک نوازنده قرار میگیرد، و دو ضلع هم اندازه آن را به ضلع روبرو متصل می نمایند. جنس چوب استفاده شده در سنتورمعمولا چوب گردو یا سرو است. عموما بزرگترین ضلع، حدود 90 سانتی متر و کوتاه ترین ضلع حدود 35 سانتی متر هستند. دو ضلع مورب نیز طولی مساوی 38 سانت متر دارند. ارتفاع ساز سنتور چیزی بین 8 تا 10 سانتی متر است.

روی صفحه ی سنتور، دو سوراخ به شکل گل کنده شد اند که بغیر از افزودن زیبایی بصری به ساز، باعث تلطیف صدا و شفاف و نرم شدن آن میشوند. ساز سنتور بیشتر از چهار اکتاو محدوده ی صدادهی دارد که باعث میشود یکی از منعطف ترین سازهای ایرانی باشد. صدای شفاف و شیشه ای و قابلیت تک نوازی و هم نوازی سنتور را به سازی محبوب و دوست داشتنی تبدیل کرده است.

سنتور تعداد ۷۲ سیم دارد که این سیم‌ها به دسته‌های چهارتایی تقسیم می‌شوند. سپس این دسته‌ها از روی یک خرک عبور کرده و هر چهار سیم، هم‌کوک می‌باشند؛ اما هر کدام به صورت کاملاً جداگانه، به گوشه‌های معینی که در سطح جانبی راست سنتور کار گذاشته شده‌است، متصل می‌گردند.

نوازندگی سنتور با دو چوب نازک با نام مضراب، انجام می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند، ولی امروزه به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند؛ زیرا باعث نرمتر و کم زنگ‌تر شدن آوای سنتور می‌گردد. نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با آزمون فراوان کسب خواهد شد.

تاریخچه سنتور

سنتور که سنطور هم گفته میشود در قرن چهارم توسط موسیقیدان برچسته و فیلسوف خوش آوازه ابونصر فارابی ساخته شده است. در حکاکی های دوره های تاریخی آشوری و بابلی، شواهدی مبنی بر وجود سازی شبیه به سنتور وجود دارد. در این تصاویر افرادی نشان داده شده اند که سازی شبیه به سنتور را با طناب به گردن خود آویخته اند و با آن موسیقی مینوازند.

تصویر حکاکی قدیمی بر روی سنگ مربوط به آثار تاریخی بابل که در آن افراد مشغول نواختن سازی شبیه به سنتور با دو مضراب هستند.

تصویر بازسازی شده

نام سنتور در کتاب های قدیمی و اشعار شاعران گذشته بارها آمده است. به روشنی مشخص نیست که این ساز اولین بار در کدام کشور نواخته شده است، اما چیزی که مشخص است این حقیقت است که این ساز پیش از ظهور اسلام بین ایرانیان شناخته شده بوده است و آن را با نام “کونار” میشناختند. بعد از ظهور اسلام عبدالقادر مراغه ای سازی را معرفی کرد که شبیه سنتور بود و نام آن را “ساز” یا “طوفان” نامید. فرق “ساز” با سنتور امروزی این بود که برای هر صدا فقط یک سیم بسته میشد و برای کوک کردن هم خرک ها جابجا میشدند.

تصویر زن سنتور نواز در هشت بهشت اصفهان در سال 1669

باتوجه به شواهد به دست آمده و قدمت آثاری که وجود سنتور در ایران را تایید میکنند، گفته میشود که به احتمال زیاد سنتور از ایران با نام های مختلف وارد سایر کشورها شده است. مدل های مختلفی از سنتور با تفاوت های کم و زیاد در کشورهایی مانند هند، چین، ترکیه، مصر، عراق و جمهوری چک وجود دارند. ساز سنتور در کشور چین با نام “بان-کین”، در کشور هند با نام “سنتور”، در انگلستان با نام “باترفلای”، در کامبوج با نام “فی”، در اروپای شرقی با نام “دالسی-مر”، در آلمان و اتریش با نام “مک پر”، و در آمریکا نیز با نام “زیتر” شناخته میشود. تمام این سازها با تشابهات زیاد و تفاوت های اندک شبیه به ساز سنتور میباشند. البته ساز سنتور در کشورهای ارمنستان و گرجستان نیز شناخته شده است.

براساس دست نوشته های قدیمی موجود، به دلیل آمد و شد های بسیار بین چین و خاورمیانه در زمان امپراتوری سلسله ی مین، ساز سنتور از راه دریا از فارس به چین رسید و در آغاز در استان کانتون و پس از آن کم کم در تمام سرزمین چین گسترش یافت. در حال حاضر سنتور پینی که به نام یان-کین شناخته میشود، ساز ملی چین محسوب میشود.

رئوف یکتا بیگ که از بزرگان موسیقی ترکیه است در روایت دیگری در دایره المعارف لاوینیاک (1922) اینگونه مینویسد: سنتور در واقع یکی از سازهای قدیمی یهود است. در دایره المعارف موسیقی لاروس گفته شده است که قوم یهود بسیار ساز سنتور را دوست داشته اند و ساز سنتور به احتمال زیاد پس از ساز قانون بوجود آمده است. این ساز پیش از قرون وسطی وارد اروپا شده و مورد توجه مردم قرار گرفته است. به این دلیل که در آغاز پیدایش مسیح هنر و موسیقی در خدمت مذهب درآمده بود، اروپائیان از ساز سنتور نیز در همین راه استفاده کرده و از تکامل  این ساز در طول تاریخ ساز پیانو بوجود آمد.

سنتور نوازان بنام و مطرح ایرانی

سنتور یکی از سازهایی است که بخاطر صدای زیبا و خاص اش، از گذشته تا به امروز همواره بین مردم محبوب بوده است، و مشتاقان زیادی را به سمت خود جلب کرده است. هرچند نواختن ساز سنتور بنظر ساده می آید و حتی افراد مبتدی هم میتوانند صدایی گوش نواز از آن بوجود بیاورند، اما نوازندگی حرفه ای سنتور، به آموزش، تمرین و پشتکار زیادی احتیاج دارد. نوازندگان سنتور زیادی در طول تاریخ این ساز را به شکل حرفه ای و با مهارت تمام نواخته اند که باعث شده است نام آنان در تاریخ نوازندگی این ساز جاودانه شود. از جمله این سنتور نوازان چیره دست میتوان به نام هایی اشاره کرد همچون: محمدصادق خان (سرورالملک)، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، حسین صبا، ابوالحسن صبا، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار، سوسن دهلوی، حسین ملک و…

آشنایی با سنتور

برای شناخت یک سنتور خوب، باید ابتدا نکاتی را درباره خرید یک سنتور خوب بدانید. در ادامه مقاله، تمامیِ نکاتی را که باید درباره شناخت یک سنتور درجه یک تا درجه سه بدانید، به شما آموزش خواهیم داد. خرید سنتور یکی از مهم ترین مراحلی است که تمام هنرآموزان در مقطع مشخصی از زندگی هنری خود، با آن مواجه شده و مطمئناً دانستن نکات و اصول مهمی که در ادامه ذکر خواهیم کرد، می تواند به شما در انتخاب یک سنتور مناسب و البته خوش صدا کمک کند. پیش از انتخاب سنتور، باید ابتدا سبک مورد علاقه خود را بشناسید، با استاد موسیقی مشورت کرده و سپس اقدام به خرید ساز کنید. در ادامه ی مقاله، ابتدا انواع سازهای سنتور و ساختار آن‍ها را به تفصیل توضیح دادیم و سپس نکات مهمی را برای شما برشماردیم، پس در ادامه همراه ما باشید.

اگر علاقمند به یادگیری ساز سنتور هستید پیشنهاد می کنیم با خنیاگر بیشتر آشنا شوید و دوره آموزش سنتور استاد سعید ثابت را مشاهده کنید. این دوره بصورت حرفه ای ضبط و تدوین شده است.

ویدئویی از این دوره آموزشی را می توانید در خنیاگر آپارات مشاهده کنید.

 انواع سنتور

ساز سنتور انواع مختلفی دارد که محبوب ترین و رایج ترین آن در ایران، سنتور سُل کوک و لاکوک است که استادان سنتور هم معمولا به شاگردان خود استفاده از همین سنتور را پیشنهاد میکنند. به غیر از این دو نوع شناخته شده، مدل های دیگری از سنتور با ابعاد کلاف و تعداد خرک های متفاوت نیز ساخته و نواخته میشوند.

سنتور های 10 خرک، 11 خرک و 12 خرک انواع دیگری از سنتور هستند که هر نوازنده ای براساس سلیقه یا تجربیات شخصی خود ممکن است از آنها استفاده کند، با استفاده از این نوع سنتور به دلیل وجود خرک های اضافی و قابلیت جابجا کردن آنها، امکان اجرای چند دستگاه تنها با یک مرحله کوک سنتور میسر میشود. منظور از سنتور 12 خرک، سنتوری است که در هرکدام از ردیف های سفید و زرد، 12 خرک و در مجموع 24 خرک دارد. کوک کردن این سنتورها با سنتورهای 9 خرک تفاوت دارد و روش مخصوص به خودش را دارد.

سنتور لا کوک به نسبت سنتر سل کوک صدای زیرتری دارد و یک پرده بالاتر از سنتور سل کوک، کوک میشود. هردو سنتور سل کوک و لا کودک از نوع سنتور 9 خرک میباشند. سنتور لاکوک بیشتر در تک نوازی و بداهه نوازی ها مورد استفاده قرار میگیرد و اخیرا بسیار رایج شده است.

اجزای ساز سنتور

بد نیست تا با هم، نگاهی به این ساز چوبی و فلزی خوش آهنگ بیاندازیم. یک سنتور به طور کلی از ۹ قسمت تشکیل شده‌است که در این بخش، به معرفی تک تک این اجزا می‌پردازیم.

بدنه سنتور

بدنه سنتور از یک جعبه بزرگ چوبی تشکیل شده که آن را رزونانس می‌نامند. این قسمت که بزرگ‍ترین بخش هر سنتور را تشکیل می‌دهد معمولا از چوب گردو ساخته می‌شود و خود متشکل از بخش‌های کوچک‍تری است. خرک‌های سنتور، روی صفحه‌ی بالایی این جعبه چوبی قرار می‌گیرد. جالب است بدانید خرک‌ها می‌توانند فشاری نزدیک به ۲۰۰ کیلوگرم یا بیشتر را از سوی سیم‌ها تحمل کنند.

کلاف سنتور

کلاف سنتور ۴ ضلع دارد و به شکل ذوزنقه است. این کلاف ذوزنقه، محیط سنتور را شکل می‌دهد. گوشی‌های سنتور، بر روی ظلع سمت راست کلاف قرار دارند. ظلع سمت چپ کلاف، محل نصب سیم گیرها است. به ظلع جلویی سنتور که از سایر اضلاع ذوزنقه کوچکتر است، پیشانی ساز می‌گویند.

پل سنتور

پل‌های سنتور، مانند ستون‌های استوانه‌ای یک ساختمان وظیفه‌ی تحمل بار صفحه رویی سنتور را بر عهده دارند. محل قرارگیری این پل‌ها که دورن جعبه سنتور قرار دارند، در کیفیت و نوع صدای ساز بسیار موثر است.

سیم سنتور

سیم را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین اجزا در بسیاری از سازها دانست. این جسم فلزی خوش صدا، در ساز سنتور نیز، نقش مهمی ایفا می‌کند. به طور کلی دو نوع سیم در سنتور وجود دارد که از لحاظ جنس و رنگ باهم تفاوت دارند. رنگ سیم‌های سنتور، زرد و سفید است و به ترتیب وظیفه‌ی تولید صدای بم و زیر را بر عهده دارند.

خرک سنتور

خر‌ک‌های سنتور، مهره‌های چوبی هستند که زیر سیم‌ها قرار می‌گیرند. مفتول کوچکی برای عدم تماس مهره‌های چوبی با سیم‌های سنتور در بالای خرک‌ها قرار گرفته‌است. تعداد خرک‌ها در سنتور با توجه به نوع و کاربرد ساز، متفاوت است. گوشی سنتور گوشی‌های سنتور، وظیفه‌ی کوک کردن سیم‌ها را برعهد دارند. شما می‌توانید این کار را مانند بسیاری از سازها با چرخاندن گوشی و تغییر در سفتی سیم‌ها انجام دهید. البته باید بدانید این وسیله‌ی فولادی با استفاده از آچار کوک حرکت کرده و ساز را کوک می‌کند.

سیم گیر سنتور

سیم گیرها، همانطور که از نامشان پیداست، مفتول‌های فلزی کوچکی هستند که وظیفه‌ی نگه داشتن سیم‌ها را بر عهده دارند.

شیطانک سنتور

شیطانک‌ها در سمت چپ و راست صفحه رویی سنتور قرار دارند و از چوب ساخته شده‌اند. درون این قطعات چوبی و باریک، مفتول‌های فلزی قرار گرفته تا از تماس مستقیم سیم‌ها با چوب جلوگیری شود.

آچار کوک سنتور

از این وسیله برای چرخاندن گوشی‌های سنتور و کوک کردن سیم‌ها استفاده می‌شود. آچار کوک‌ها معمولا T شکل هستند. البته برای کوک کردن ساز، در سطوح  می‌توان از آچار کوک روان استفاده کرد. این آچار ابعاد کوچک‍تری دارد و همانطور که از نامش پیداست، سیم‌ها را به سهولت کوک می‌کند.

مضراب سنتور

در سنتور مانند بسیاری از سازهای زهی، از وسیله‌ای برای ضربه‌زدن به سیم‌ها استفاده می‌شود. مضراب را می‌توان وسیله‌ای مانند آرشه در ویولون دانست. نوازنده با در دست داشتن این قطعه چوبی و ضربه زدن به سیم‌ها، صدا تولید می‌کند. معمولا در قسمت بالای مضراب، قطعه نمدی کوچکی چسبانده می‌شود تا صدای ملایم‌تری تولید کند. اگر قصدتان آموزش و فراگیری سنتور است یا در ابتدای راه هستید، اولین گام شما یادگیری نحوه درست گرفتن مضراب است.

مراحل آموزش سنتور

از مهمترین قسمت‌های آموزش سازهای موسیقی، آشنایی با ساختار ساز انتخابی است. هنرجو در ابتدا باید درباره ساختار فیزیکی ساز و چیدمان سیم‌ها بر روی بدنه، به طور کامل اطلاعات کافی کسب نماید و این امر بسیار مهم و ضروری است.

هم چنین نحوه صحیح نشستن هنگام نوازندگی، تأثیر مستقیمی در کیفیت نواختن نوازنده دارد. نحوه نشستن در هر ساز، به ساختار آن بستگی دارد. ساز سنتور برخلاف بسیاری از سازها، با فاصله مشخصی از بدن نوازنده قرار می‌گیرد. در این حالت آگاهی از استانداردهای نشستن صحیح مانند فاصله ساز از نوازنده و زاویه صحیح دست‌ها نسبت به ساز، برای هنرجویانی که در ابتداری کارِ آموزش سنتور هستند، بسیار ضروری است.

مراحل ابتدایی برای یادگیری ساز سنتور

• به صدای سنتور گوش کنید. آلبومی کامل از سنتور نوازی خریداری نموده و به آن با دقت بسیار، گوش فرا دهید.
• اگر به یادگیری سنتور علاقه مندید، باید سنتور و مضراب و آچار کوک را خریداری نمایید.
• حتماً در تمامیِ کارها، از خریداری ساز خود گرفته تا یکایک مراحل آموزش، با استاد خود مشورت نمایید. همچنین می‌توانید کتاب “دستور سنتور استاد پایور” را خریداری کرده و مطالب مقدماتی آنرا مطالعه کنید.
• درس اول این کتاب را مطالعه و شروع کرده و تا یک هفته، روی همین درس تمرین کنید.
• درس دوم را، از هفته دوم شروع وکرده و تمرین نمایید.
• درس ۱ از دروس ابتدایی سنتور را بخوانید. این درس، به شناخت بهتر نت‌های سنتور شما، کمک شایانی خواهد کرد. همچنین خلاصه‌ای از رئوس مطالب کتاب‌های مختلف می‌باشد که در این درس گرد آوری و تألیف شده است.

مضراب‌ها در سنتور

مضراب سنتور از جنس چوب می‌باشد. با دقت در مضراب سنتور، متوجه ناحیه حلقه‌ای روی آن خواهید شد. این قسمت محل قرارگیری انگشتان است و به بهتر نگه داشتن مضراب در دست کمک می‌کند. معمولاً از نمد در قسمت جلوییِ مضراب استفاده می‌شود، زیرا نمد موجب نرم شدن و شفافیت صدا خواهد شد.

بعد از آشنایی مقدماتی با نحوه صحیح نشستن و ساختار کلی مضراب‌ها، باید نحوه درست به دست گرفتن مضراب‌ها و روش صحیح مضراب زنی را به هنرجویان عزیز و علاقمند، آموزش داد، زیرا این موارد، شالوده‌های اصلی نوازندگی هستند.

آموزش نت خوانی سنتور و نواختن نت‌ها

یادگیری نت خوانی در موسیقی، همانند یادگرفتن حروف الفبا در زبان فارسی است. آموزش صحیح و استاندارد نت خوانی و ریتم، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و هنرجو را برای رسیدن به هدف نهایی (نواختن ساز) آماده می‌کند.

این مرحله، از مهمترین مراحل آموزش در هر نوع سازی است. در این مرحله است که هنرجو با دنیای موسیقی آشنا می‌شود و درک درست و صحیحی از ساختار ریتم و فواصل نت‌ها در موسیقی پیدا می‌کند. این مرحله‌ی مهم و حیاتی، به صبر و اشتیاق بالای هنر جو نیاز دارد.

یادگیری سنتور و اجرای قطعات موسیقی

شیرین‌ترین بخش آموزش سنتور، اجرای قطعات موسیقی توسط ساز است. پس از آموختن ساختارهای مورد نیاز، اکنون هنرجو برای اجرای قطعات موسیقی ساده، آماده است. در آموزش سازهای ایرانی، اولویت شروع، در نواختن قطعات با دستگاه‌ها و تم‌های ایرانی است. ولی این بستگی به استاد دارد تا با توجه به روحیات و تشخیص سطح هنرجو، قطعات موسیقی را برای وی انتخاب کند.

انتخاب صحیح و مناسب قطعات برای هنرجویان، تأثیر زیادی در ایجاد انگیزه و اشتیاق آنها در نوازندگی خواهد داشت و این یکی از تخصصی‌ترین قسمت‌های آموزش سنتور به روش اصولی است. استادان بزرگ و زبردست با داشتن سال‌ها تجربه و روبرو شدن با شاگردان و همراه با روحیات مختلف، بیشترین تأثیر را در تشویق هنرجویان به یادگیری سنتور و در نهایت لذت بردن از ساز خواهند داشت.

آموزش سنتور مقدماتی

اگر شما در حال مطالعه این مطلب هستید احتمالا دنبال آموزش مقدماتی سنتور هستید. در این ایام کرونا، مشکل حضور در کلاس اول معضل یادگیری این ساز است. به همین دلیل پیشنهاد می کنیم دوره های آنلاین خنیاگر را از طریق این وب سایت دنبال نمائید.

خنیاگر با پشتوانه تجربه استاد سعید ثابت، تیم کارگردانی، فیلم برداری و تدوین توانسته ویدئوهای بی نظیر این حوزه را برای شما عزیزان تدوین و تولید کند. برای دیدن مجموعه کامل آموزش سنتور توسط استاد سعید ثابت به وبسایت آموزش آنلاین موسیقی خنیاگر مراجعه نمایید.

برای مطالعه مقاله اصلی پیشنهاد می کنیم به آدرس دانلود پکیج آموزش سنتور از مبتدی تا حرفه ای بصورت مجازی و تصویری مراجعه نمائید.